Kian Soltani weergaloos in Elgars Celloconcert en Paavo Järvi in de Vijfde van Sjostakovitsj
Gehoord: 30/5, Concertgebouw, Amsterdam
Door Wenneke Savenije
Gezonde ambitie
Paavo Järvi, de zoon van Neeme Järvi, heeft grote ambities. Hij wil van het Tonhalle-Orchester uit Zürich, waarvan hij sinds 2019 chef-dirigent is, een van de vijf beste orkesten ter wereld maken. Het Concertgebouworkest staat wat hem betreft op de eerste plaats, dan volgen de Berliner en Wiener Philharmoniker, en daarna het Philadelphia of het Chicago Orchestra uit Amerika. Arrogantie of gezonde ambitie? Wat mij betreft het laatste, want het in 1868 opgerichte Tonhalle-Orchester Zürich heeft heel veel potentie. Chef-dirigenten als Christoph Eschenbach en David Zinman kneedden het orkest tot een hecht ensemble met een fraai uitgebalanceerde en rijkgeschakeerde orkestklank, dat met integrale opnames van o.a. alle symfonieën van Beethoven en Schumann internationale faam verwierf. Zinman liet het orkest ook snuffelen aan de historische uitvoeringspraktijk, waardoor hij bij zijn afscheid in 2014 een orkest afleverde dat ook in staat bleek zijn eigen tradities te doorbreken. De 27-jarige Fransman Lionel Bringuier volgde hem op en kreeg daarmee oerdegelijk en flexibel materiaal in handen, maar hij bleek niet de juiste man door gebrek aan discipline, ambitie en diepgang. Die eigenschappen heeft Järvi nu juist wel en musici houden daarvan. Onder zijn leiding ging Tonhalle-Orchester Zürich al gauw weer meer klinken zoals de weelderig met bladgoud gedecoreerde Tonhalle-concertzaal oogt: beschaafd, klassiek, warm en stralend.
Paradijsvogel op de cello
Toch waren het niet Järvi en zijn orkest die voor de pauze diepe indruk maakte, want in de orkestpartij van Elgars Celloconcert leek de dirigent niet helemaal op zijn gemak en het orkest speelde wat stijfjes, mogelijk door een gebrek aan repetitietijd en te weinig gewenning aan de zaal. Dat maakte in zoverre niet uit, dat de fenomenale Oostenrijks-Perzische cellist Kian Soltani (1992) al meteen bij de intense inzet van het concert zo’n onwaarschijnlijk mooie klank produceerde, dat hij alle aandacht naar zich toetrok zonder daar op uit te zijn. Want Soltani is een uiterst sociale musicus, die voortdurend reageert op stemmen uit het orkest en de gebaren van de dirigent. Helaas kwam de beoogde wisselwerking niet helemaal tot bloei, maar dat werd volledig gecompenseerd door het fenomenale cellospel van Soltani, die alles in huis heeft om tot de diepste essentie van om het even welke partituur door te dringen: waarachtigheid, technische souplesse, beweeglijkheid en muzikale verfijning, een zangerige en bezielde toon, noblesse, intelligentie, gevoel voor ideale verhoudingen en een intens doorleefd besef van de schoonheid van de muziek.
Elk detail van Elgars partituur werd door hem tot leven werd gewekt alsof diens romantisch wiegende melodieën nooit eerder hadden geklonken. Soltani bleef ver uit de buurt van een geëxalteerde of broeierige benadering, met als resultaat dat hij in alle ogenschijnlijke eenvoud juist diepe indruk wist te maken met zijn edele fraseringen. Zijn Elgar klonk alsof hij als een vrije paradijsvogel door een wat braafjes gestileerde Engelse tuin vloog. Soltani’s cellospel nam een hoge vlucht en had die mystieke zeggingskracht en exquise kleurenpracht welke alleen kan ontstaan als de solist goudeerlijk vanuit zijn hart speelt en zo iedere melodielijn, elke wending, elk detail liefdevol omtovert in klankschoonheid. Soltani creëerde pure magie, waarbij het orkest hem degelijk begeleidde, al leek Järvi nog niet helemaal op zijn gemak, zijn gestiek eerder wat geremd dan geïnspireerd.
IJzersterke Sjostakovistj
Maar dat veranderde na de pauze volledig tijdens de verpletterende uitvoering van de Vijfde symfonie van Sjostakovitsj, die de uit Estland afkomstige dirigent als jongetje nog persoonlijk heeft ontmoet, samen met zijn vader Neeme. Het mag een wonder heten dat Stalin, die de componist in de ban had gedaan naar aanleiding van zijn ‘chaotische’ opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk, wél waardering op kon brengen voor diens Vijfde symfonie (1937), die door Sjostakovitsj ironisch omschreven werd als ‘Het antwoord van een Sovjetkunstenaar op terechte kritiek.’ Maar onderhuids is de spanning te snijden in dit vierdelige meesterwerk, dat heen en weer beweegt tussen quasi bezonken en melodieuze momenten, marsachtige bewegingen, ijle pianissisimo lyriek die zo broos en kwetsbaar is dat je de sneeuwvlokjes op het ijs hoort neerdalen, en schrille thematiek met felle dissonanten. Later zou Sjostakovitsj zelf over het stuk verklaren: ‘Het is alsof iemand je met een stok slaat en zegt: je moet blij zijn, je moet blij zijn. Je staat half verdoofd op en zegt: ik moet blij zijn, ik moet blij zijn.’
Beeldverhaal in klanken
Door zijn tevredenheid over de herkenbare melodielijnen mistte Stalin de ironie van de symfonie, wat ertoe leidde dat Sjostakovitsj weer werd gerehabiliteerd. Maar in de ijzersterk opgebouwde uitvoering van Järvi en het Tonhalle-Orchester Zürich kwam die ironie nu juist haarscherp tot klinken. Van de opgeblazen heroïek van het leger en de op hol slaande paarden in het openingsdeel en de spottende en duistere melodieën in het Allegretto, tot aan de vertwijfeling in het Largo en de huiveringwekkende chaos en droevige berusting van het Allegro non troppo dat eindigt in doffe dreunen op de grote trom, alle lagen van de Vijfde symfoniekwamen in de genadeloos ongenaakbare en vlijmscherpe lezing van Järvi en het orkest optimaal tot klinken, alsof het een angstaanjagend ‘beeldverhaal’ in klanken betrof. Van schroom of onwennigheid was niets meer te bespeuren. Dirigent en orkest stegen boven zichzelf uit, de solostemmen raakten feilloos verweven met de overkoepelende structuur en de geest van Sjostakovitsj kwam uit de fles met een kracht die naar adem deed snakken.
Wenneke Savenije
Info:
https://www.kiansoltani.com
https://www.tonhalle-orchester.ch/en/
Video Tram for Two met Paavo Järvi en Kian Soltani:
Comments